Μια σημαντική πτυχή του Μυκηναϊκού πολιτισμού είναι και η παρασκευή από τα ανάκτορα μιας μεγάλης ποικιλίας αρωματικών ελαίων και αλοιφών για χρήση κυρίως στο θρησκευτικό τελετουργικό. Η παραγωγή των αρωματικών ελαίων αποτελούσε μια μείζονος σημασίας δραστηριότητα των μυκηναϊκών ανακτόρων και παράλληλα το αντικείμενο μιας από τις πιο καλά οργανωμένες βιοτεχνίες τους που εποπτευόταν μάλιστα από άτομα της ανακτορικής τους ιεραρχίας. Επρόκειτο για προϊόντα κύρους και ως τέτοια ήταν φυσικό να απασχολήσουν τις κατά τόπους ανακτορικές διοικήσεις που, μέσω της παραγωγής τέτοιου είδους προϊόντων και της μετέπειτα αναδιανομής τους στον υπόλοιπο πληθυσμό ή της ανταλλαγής τους με αντίστοιχα προϊόντα από άλλες elite, απέβλεπαν να ενισχύσουν και να σταθεροποιήσουν τη θέση τους στη μυκηναϊκή κοινωνία.
![]()
Τα αρωματικά έλαια στη Μυκηναϊκή Ελλάδα
Ένας από τους σημαντικότερους σταθμούς στην έρευνα των ύστερων χρόνων της Προϊστορίας του Αιγαίου αποτέλεσε το έτος 1952 με την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής γραφής Β από τους M. Ventris και J. Chadwick. Το σπουδαιότατο αυτό επίτευγμα έδωσε το έναυσμα για την ανάπτυξη μιας ξεχωριστής επιστήμης που αφιερώθηκε στη γλωσσολογική μελέτη της μυκηναϊκής ελληνικής, μιας πρώιμης δηλαδή μορφής της ελληνικής γλώσσας, διαφωτίζοντας παράλληλα και πολλές πτυχές του αντίστοιχου πολιτισμού, για τις οποίες τα αρχαιολογικά στοιχεία είναι περιορισμένα ή και εντελώς ανύπαρκτα. Μια από τις πτυχές αυτές, για τις γνώσεις της οποίας καθοριστικές ήταν οι πληροφορίες των πινακίδων, είναι και η παρασκευή από τα ανάκτορα μιας μεγάλης ποικιλίας αρωματικών ελαίων και αλοιφών για χρήση κυρίως στο θρησκευτικό τελετουργικό.
Είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τον τρόπο παρασκευής των εν λόγω προϊόντων, τα χρησιμοποιούμενα υλικά, τα παραγόμενα είδη αρωματικών ελαίων, αλλά και την προσφορά τους σε θεότητες, τόπους λατρείας και θρησκευτικό προσωπικό, καθώς και τη χρήση τους σε περιστάσεις συμποσίων. Το σημαντικότερο, ωστόσο, συμπέρασμα είναι ότι η παραγωγή των αρωματικών ελαίων αποτελούσε μια μείζονος σημασίας δραστηριότητα των μυκηναϊκών ανακτόρων και παράλληλα το αντικείμενο μιας από τις πιο καλά οργανωμένες βιοτεχνίες τους που εποπτευόταν μάλιστα από άτομα της ανακτορικής τους ιεραρχίας.
Τι οδήγησε όμως τα μυκηναϊκά ανάκτορα στο να επενδύσουν στην παραγωγή αρωματικών ελαίων; Η σύγχρονη έρευνα απαντά πως επρόκειτο για προϊόντα κύρους και ως τέτοια ήταν φυσικό να απασχολήσουν τις κατά τόπους ανακτορικές διοικήσεις που, μέσω της παραγωγής τέτοιου είδους προϊόντων και της μετέπειτα αναδιανομής τους στον υπόλοιπο πληθυσμό ή της ανταλλαγής τους με αντίστοιχα προϊόντα από άλλες elite, απέβλεπαν να ενισχύσουν και να σταθεροποιήσουν τη θέση τους στη μυκηναϊκή κοινωνία.
Η έρευνα στα κείμενα των πινακίδων σχετικά με τους τρόπους και τις περιστάσεις χρήσης των αρωματικών ελαίων στις κοινωνίες των περιοχών αυτών αποκάλυψε μια ιδιαίτερα σύνθετη ιδεολογία αναφορικά με τις ιδιότητες που τα υλικά αυτά είχαν και μετέδιδαν στους χρήστες τους. Τα συστατικά στοιχεία της ιδεολογίας αυτής ήταν κυρίως η αντίληψη ότι τα αρωματικά έλαια επέφεραν την καθαρότητα, τον εξαγνισμό δηλαδή από κάθε μορφή μιάσματος και ως αποτέλεσμα αυτού μετέδιδαν μια θετική ιδιότητα, που άλλοτε ερμηνεύεται ως ζωή και υγεία και άλλοτε ως δύναμη, εξουσία ή τιμή. Παράλληλα, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των αρωματικών ελαίων πιστευόταν ότι εξευμένιζαν και προσέλκυαν τους θεούς και συνεπώς οι ουσίες αυτές θεωρούνταν κατάλληλες για χρήση στο θρησκευτικό τελετουργικό.
Όλα αυτά τα στοιχεία των ιδεολογικών συνειρμών που συνόδευαν τη χρήση των αρωματικών ελαίων στη Μυκηναϊκή Ελλάδα συμπυκνώνονται στη διαπίστωση των A. και S. Sherratt ότι «τα αρωματικά έλαια δεν ήταν απλά προϊόντα πολυτελείας, αλλά ενσωμάτωναν τις έννοιες της αξίας και της καθαρότητας, οι οποίες είχαν μια συμβολική δύναμη που δεν ήταν απλώς συνέπεια της σχετικής τους σπανιότητας».Έτσι, προσπαθώντας πιθανώς να διαχειριστεί τη σύνθετη αυτή ιδεολογία, η κεντρική εξουσία των κατά τόπους μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων έθεσε ως προτεραιότητα την επένδυση στην παραγωγή τους. Στην επιλογή αυτή φαίνεται πως οδήγησε και η ζήτηση που υπήρχε σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο για τέτοιου είδους προϊόντα, επιτρέποντας έτσι στα μυκηναϊκά ανάκτορα να συμμετάσχουν στην αλυσίδα των διεθνών ανταλλαγών της περιόδου. Αποτέλεσμα των δύο αυτών παραγόντων ήταν ο στενός έλεγχος στις διαδικασίες παραγωγής και διανομής των αρωματικών ελαίων, ένδειξη για τον κεντρικό ρόλο που τα προϊόντα αυτά είχαν στην αλυσίδα της μυκηναϊκής ανακτορικής οικονομίας.
Η βιοτεχνία αρωματικών ελαίων της Πύλου
Από το ανάκτορο της Πύλου δεν σώζονται πινακίδες που να αναφέρονται στην προμήθεια πρώτων υλών για την αρωματοποιία. Διαθέτουμε όμως καταγραφές που μαρτυρούν την παράδοση τέτοιων υλικών σε αρωματοποιούς, καθώς και μια μεγάλη σειρά πινακίδων που καταγράφουν ποσότητες έτοιμων αρωματικών ελαίων, μερικές από τις οποίες βρίσκονται αποθηκευμένες, ενώ άλλες στέλνονται σε διαφόρους προορισμούς. Από τις καταγραφές των πινακίδων αυτών, τους χώρους εύρεσής τους και την παλαιογραφική εργασία που έχει γίνει για την απόδοσή τους σε συγκεκριμένους γραφείς φαίνεται ότι η παράδοση των αρωματικών ουσιών σε αρωματοποιούς, η καταγραφή των αποθηκευμένων ποσοτήτων και η διαχείριση των ποσοτήτων των ήδη επεξεργασμένων αρωματικών ελαίων γινόταν από διαφορετικούς γραφείς και σε διαφορετικούς χώρους του ανακτόρου (Πίνακας κάτωθεν).
![]()
Οι πινακίδες που καταγράφουν την παράδοση των πρώτων υλών στους αρωματοποιούς προέρχονται όλες από το δωμάτιο 8. Από το ίδιο δωμάτιο προέρχεται και η μοναδική πινακίδα που καταγράφει την απόδοση των επεξεργασμένων πλέον αρωματικών ελαίων στο ανάκτορο.
Πρόκειται για ένα από τα δύο δωμάτια του «κεντρικού αρχείου» της Πύλου (“Archives Complex”), το οποίο βρισκόταν στην αριστερή πλευρά της κυρίας εισόδου για τον εισερχόμενο στο ανάκτορο. Η συγκέντρωση των σχετικών καταγραφών αποκλειστικά στον χώρο αυτό, δείχνει πιθανότατα ότι από εκεί γινόταν ο έλεγχος της παραγωγής των αρωματικών ελαίων, όπως ακριβώς και των προϊόντων πολλών άλλων βιοτεχνιών του ανακτόρου.
Οι καταγραφές αυτές είναι κυρίως γραμμένες από τον γραφέα Η1. Ο γραφέας Η1 εργαζόταν αποκλειστικά στον χώρο αυτό και ασχολούταν με μια μεγάλη ποικιλία διαφορετικών θεμάτων. Για τον λόγο αυτό οι πινακίδες του που σχετίζονται με τη βιοτεχνία των αρωματικών ελαίων αποτελούν ένα μικρό μόνο μέρος της δουλειάς του. Το γεγονός μάλιστα ότι έχει γράψει τη συντριπτική πλειονότητα των σωζόμενων πινακίδων της Πύλου δείχνει ότι μάλλον αποτελούσε τον σημαντικότερο γραφέα του ανακτόρου και ίσως παράλληλα έναν σημαντικό ανακτορικό αξιωματούχο που δεν αποκλείεται να αντιστοιχούσε και σε μέλος της ανακτορικής εξουσίας.
Όπως προαναφέρθηκε, από το ανάκτορο της Πύλου προέρχεται και μία σειρά πινακίδων που καταγράφουν την παρουσία διαφόρων ειδών αρωματικών ελαίων στις αποθήκες του, καθώς και την αποστολή σημαντικών ποσοτήτων από αυτά σε διάφορους προορισμούς. Πρόκειται για τη σειρά Fr, η οποία αριθμεί συνολικά 52 πινακίδες, γραμμένες από 6 τουλάχιστον διαφορετικούς γραφείς.
Η μεγάλη πλειονότητα (32 πινακίδες) των πινακίδων Fr προέρχεται από το δωμάτιο 23, το οποίο βρίσκεται ακριβώς πίσω από το μέγαρο. Το μικρό αυτό δωμάτιο χρησίμευε πιθανότατα ως χώρος αποθήκευσης ελαίου, καθώς 17 μεγάλοι πίθοι που, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, περιείχαν λάδι ήταν εντοιχισμένοι σε κτιστά θρανία που περιέτρεχαν τους τοίχους του. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι πινακίδες όχι μόνο φυλάσσονταν στον χώρο αυτό, όπως δείχνει η πολύ καλή κατάσταση διατήρησής τους, αλλά και γράφονταν επί τόπου, καθώς μέσα στο δωμάτιο βρέθηκαν μάζες πηλού, ο οποίος πιθανότατα χρησίμευε στο πλάσιμό τους. Το γεγονός αυτό κάνει αρκετά πιθανό το ενδεχόμενο το περιεχόμενο των πίθων να ήταν αρωματισμένο παρά απλό έλαιο.
![]()
Άλλες τρεις πινακίδες με καταγραφές αρωματικών ελαίων βρέθηκαν στο δωμάτιο 32, στο βόρειο τμήμα της ανατολικής πτέρυγας του ανακτόρου. Πρόκειται επίσης για αποθηκευτικό χώρο, ο οποίος όμως έχει ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τον ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους και του προσδίδουν μια ξεχωριστή σπουδαιότητα. Αφενός είναι η πολύ προσεγμένη διαμόρφωσή του, με αρκετά επιμελημένο ασβεστοκονίαμα στο δάπεδο και τους τοίχους του και αφετέρου η σκευή που βρέθηκε στο εσωτερικό του. Αυτή περιλαμβάνει αρκετούς μικρούς αμφορείς, τοποθετημένους στο δάπεδο μπροστά από τους τοίχους του, μεγάλο αριθμό και ποικιλία διακοσμημένης κεραμεικής, όπου κυριαρχούν τα μικρά και κλειστά σχήματα, καθώς και την παρουσία σχημάτων που είτε είναι σπάνια στην Πύλο, είτε μοναδικά και θεωρούνται εισηγμένα. Δεξιά: Γραφέας την ώρα της εργασίας στο χώρο του αρχείου της Πύλου (αναπαράσταση) Παρόμοια χαρακτηριστικά είχε και ένας τρίτος αποθηκευτικός χώρος, ο οποίος απέδωσε 11 πινακίδες με καταγραφές αρωματικών ελαίων. Ο χώρος αυτός πρέπει να βρισκόταν στον όροφο, ακριβώς πάνω από το δωμάτιο, στο εσωτερικό του οποίου έπεσε με την καταστροφή του ανακτόρου ολόκληρο το περιεχόμενό του.
Και στην περίπτωση αυτή συναντούμε μια όμοια ποσότητα και ποικιλία καλής ποιότητας κεραμεικής, κυρίως αποθηκευτικής, καθώς επίσης και την ύπαρξη μεγάλου ποσοστού μοναδικών ή σπάνιων στην Πύλο σχημάτων. Τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι συνηθισμένα στους τυπικούς αποθηκευτικούς χώρους και για το λόγο αυτό προσδίδουν στο δωμάτιο αυτό μια ιδιαίτερη σπουδαιότητα. Η χρήση του ως χώρου όπου βρίσκονταν αποθηκευμένα διάφορα αρωματικά έλαια είναι αρκετά πιθανή, ιδιαίτερα αν θεωρήσουμε ότι οι μεγάλες ποσότητες που καταγράφονται στις πινακίδες του ως αποθηκευμένες στο ανάκτορο βρίσκονταν στην πραγματικότητα εκεί.
Εκείνο όμως που το ξεχώριζε από το κέντρο του ισογείου ήταν ότι σ’ αυτό γινόταν επίσης και η καταγραφή των αποθεμάτων των αρωματικών ελαίων που υπήρχαν στο ανάκτορο, καθώς και οι τέσσερις πινακίδες με τέτοιου είδους καταγραφές από ολόκληρη τη σειρά Fr προέρχονται από εκεί. Μάλιστα, και οι τέσσερις αυτές πινακίδες έχουν γραφεί από τον ίδιο γραφέα, ο οποίος φαίνεται πως εργαζόταν στον όροφο και ασχολούταν μόνο με την καταγραφή των αποθηκευμένων ποσοτήτων αρωματικού ελαίου.
![]()
Παρατηρούμε λοιπόν πως σε τρεις διαφορετικούς χώρους στο ανάκτορο της Πύλου εκτελούνταν τρεις διαφορετικές λειτουργίες που σχετίζονταν με τον έλεγχο της βιοτεχνίας των αρωματικών του ελαίων: στο κεντρικό αρχείο (δωμάτιο 8) η καταγραφή της παράδοσης υλικών στους αρωματοποιούς και η απόδοση από αυτούς των έτοιμων πλέον προϊόντων πίσω στην ανακτορική διοίκηση, ο έλεγχος δηλαδή της παραγωγής, στο δωμάτιο 23 η αποστολή των έτοιμων αρωματικών ελαίων σε διαφόρους προορισμούς και στον όροφο πάνω από το δωμάτιο 38 η καταγραφή των ποσοτήτων που βρίσκονταν αποθηκευμένες στο ανάκτορο. Οι τρεις όμως αυτοί χώροι συνδέονταν στενά μεταξύ τους μέσω της δραστηριότητας των διοικητικών τους υπαλλήλων, καθώς η κύρια εργασία των γραφέων λάμβανε χώρα στο κεντρικό αρχείο του ανακτόρου (δωμάτιο 8).
Παρόλο λοιπόν που ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσε ο γραφειοκρατικός έλεγχος της βιοτεχνίας των αρωματικών ελαίων μεταξύ των δύο ανακτόρων ήταν ουσιαστικά ο ίδιος (ίδια στενή παρακολούθηση όλης της διαδικασίας από την προμήθεια των πρώτων υλών μέχρι και τη διαχείριση του τελικού προϊόντος, ίδιος τρόπος καταγραφής των πληροφοριών, χρήση των ίδιων γραφειοκρατικών όρων και συμβάσεων), παρατηρούνται κάποιες επιμέρους διαφορές όσον αφορά τον τρόπο που ο έλεγχος αυτός ήταν οργανωμένος μέσα στο κάθε ανάκτορο.
![]()
Η εικόνα λοιπόν που προκύπτει από την εξέταση των δεδομένων του ανακτόρου της Πύλου είναι κάπως διαφορετική σε σύγκριση με εκείνη από το ανάκτορο της Κνωσού, όσον αφορά τον τρόπο που ο έλεγχος της βιοτεχνίας των αρωματικών ελαίων ήταν οργανωμένος μέσα στο ανάκτορο. Έτσι, στην Πύλο, σε αντίθεση με ότι συνέβαινε στην Κνωσό, φαίνεται πως δεν υπήρχε ένας ξεχωριστός γραφειοκρατικός τομέας με δικό του χώρο και δικούς του γραφείς για τον έλεγχο της παραγωγής των αρωματικών ελαίων. Δεξιά: Φωτογραφία από την σκευοθήκη του ανακτόρου της Πύλου από την ανασκαφική ομάδα του C. Blegen. Ηλθαν στο φως θραύσματα από εκατοντάδες αγγεία, κυρίως πόσης, αλλά και μεταφοράς υγρών, τα οποία ήταν αποθηκευμένα σε ξύλινα ράφια, που κατέρρευσαν με την πυρκαγιά που κατέκαυσε το ανάκτορο, περ. -1200 Αντ’ αυτού, οι αντίστοιχες γραφειοκρατικές δραστηριότητες εκτελούνταν σε διαφορετικούς χώρους του ανακτόρου, ενώ οι επτά τουλάχιστον γραφείς που ασχολούνταν με αυτές είτε δεν εργάζονταν αποκλειστικά για το σκοπό αυτό, έχοντας παράλληλα και πολλά άλλα καθήκοντα, είτε το έκαναν μάλλον περιστασιακά.Για παράδειγμα, οι δυο σημαντικότεροι από αυτούς, ο Η1 που κατέγραφε την παράδοση των υλικών στους αρωματοποιούς και ο Η2 που κατέγραφε την αποστολή των έτοιμων αρωματικών ελαίων στον τελικό τους προορισμό, είχαν την έδρα τους στο κεντρικό αρχείο του ανακτόρου και ασχολούνταν επίσης με πλήθος άλλων θεμάτων. Επιπλέον, το κύριο αντικείμενο των γραφέων Η4 και Η41, που επίσης εργάζονταν στο κεντρικό αρχείο του ανακτόρου, αφορούσε άλλους τομείς της οικονομίας. Από την άλλη πλευρά, οι S1203, S1217 και S1219 θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως γραφείς της βιοτεχνίας αυτής, το γεγονός όμως ότι δεν έχουν γράψει τίποτα άλλο εκτός από ελάχιστες μόνο πινακίδες αρωματικών ελαίων, αν δεν οφείλεται σε τυχαίους παράγοντες, δείχνει ότι μάλλον έκαναν την εργασία αυτή περιστασιακά.
Φαίνεται λοιπόν πως οι γραφειοκρατικές ανάγκες της βιοτεχνίας των αρωματικών ελαίων της Πύλου εξυπηρετούνταν, στο μεγαλύτερο τουλάχιστον ποσοστό, όχι από εξειδικευμένους γραφείς, αλλά από τους γραφείς που εργάζονταν στο κεντρικό αρχείο του ανακτόρου και ήταν επιφορτισμένοι με την επίβλεψη διαφόρων οικονομικών δραστηριοτήτων. Κάποιοι από αυτούς, όταν υπήρχε ανάγκη, μετακινούνταν στα δωμάτια όπου φυλάσσονταν τα αρωματικά έλαια, όπου και κατέγραφαν τα στοιχεία της κάθε αποστολής. Η εικόνα αυτή είναι συμβατή με την όλη γραφειοκρατική οργάνωση του ανακτόρου της Πύλου και προφανώς οφείλεται σ’ αυτή: στην Πύλο δηλαδή, σε αντίθεση με ό, τι συνέβαινε στην Κνωσό, τα πάντα ελέγχονταν από το κεντρικό αρχείο του ανακτόρου, ενώ μόνο κάποιες επιμέρους δραστηριότητες εκτελούνταν στα υπόλοιπα δωμάτια.
Επιπλέον, μια ακόμα διαφοροποίηση στην εσωτερική οργάνωση του γραφειοκρατικού ελέγχου της βιοτεχνίας των αρωματικών ελαίων ανάμεσα στα δύο ανάκτορα εντοπίζεται στις αρμοδιότητες των γραφέων. Ενώ λοιπόν στην Κνωσό ο ίδιος γραφέας μπορούσε να καταγράψει την προμήθεια των πρώτων υλών, την παράδοσή τους στους αρωματοποιούς αλλά και την αποστολή του τελικού προϊόντος στον τόπο προορισμού του, στην Πύλο για τα διάφορα στάδια στην παραγωγή των αρωματικών ελαίων ήταν υπεύθυνοι διαφορετικοί γραφείς. Έτσι, την παράδοση των υλικών στους αρωματοποιούς κατέγραφε ο Η1, ενώ την αποστολή των έτοιμων αρωματικών ελαίων κατέγραφαν τουλάχιστον 6 άλλοι γραφείς. Εξαίρεση αποτελεί μόνο ο Η2 που κατέγραφε την αποστολή αρωματικών ελαίων, ενώ παράλληλα ασχολούνταν και με άλλες εσωτερικές συναλλαγές κατά την διαδικασία παραγωγής τους. Πρόκειται όμως για μια εξαιρετική περίπτωση γραφέα που είχε σημαντικές αρμοδιότητες τόσο στη συγκεκριμένη βιοτεχνία, όσο και στη συνολική οικονομική λειτουργία του ανακτόρου.
Τέλος, ο διαφορετικός τρόπος οργάνωσης της ανακτορικής γραφειοκρατικής διοίκησης της Πύλου σε σχέση με εκείνη της Κνωσού αντανακλάται και στις καταγραφές των γραφέων των δύο ανακτόρων που είναι σχετικές με την παραγωγή και τη διαχείριση των αρωματικών ελαίων. Έτσι, στην Κνωσό παρατηρήσαμε μια μεγάλη εξειδίκευση μεταξύ των γραφέων, κάτι που προφανώς εξηγείται από το γεγονός ότι στο ανάκτορο αυτό η όλη διαδικασία ελεγχόταν από έναν συγκεκριμένο τομέα, ο οποίος διέθετε τους δικούς του γραφείς. Από την άλλη μεριά, στην Πύλο, όπου δεν υπήρχε συγκεκριμένος γραφειοκρατικός τομέας, αλλά η παραγωγή των αρωματικών ελαίων παρακολουθούνταν από το κεντρικό αρχείο του ανακτόρου, μαζί βέβαια με όλες τις υπόλοιπες οικονομικές δραστηριότητες, δεν παρατηρείται η εξειδίκευση αυτή. Εδώ, οι γραφείς του ανακτόρου που ασχολούνταν με την καταγραφή των αρωματικών ελαίων μπορούσαν να καταγράψουν όλα τα είδη των προϊόντων αυτών, δίνοντας την εντύπωση ότι κανείς τους δεν ήταν υπεύθυνος αποκλειστικά και μόνο για ένα είδος από αυτά.
Έλαιο
Αν και η βιοτεχνία των αρωματικών ελαίων της Πύλου είναι η καλύτερα τεκμηριωμένη όλων των μυκηναϊκών ανακτόρων, εντούτοις το ανάκτορο παρουσιάζει έλλειψη καταγραφών που να σχετίζονται με τον τρόπο εισαγωγής των απαραίτητων για την παρασκευή των αρωματικών ελαίων προϊόντων σε αυτό. Μόνη πιθανή εξαίρεση αποτελεί το μικρό σφράγισμα που πιθανώς φέρει επάνω του το εγχάρακτο σύμβολο του ελαίου, η ανάγνωση του οποίου όμως θεωρείται αβέβαιη.
Παράδοση των πρώτων υλών στους αρωματοποιούς
Μετά την παραλαβή του ελαιολάδου και των υπόλοιπων πρώτων υλών από το ανάκτορο, ακολουθούσε η παράδοσή τους στους ανακτορικούς αρωματοποιούς για επεξεργασία και παρασκευή αρωματικών ουσιών. Οι λεπτομερείς καταγραφές των πινακίδων δείχνουν πως και για την διαδικασία αυτή η γραφειοκρατική διοίκηση συνέχιζε να κρατά ακριβή στοιχεία, καταγράφοντας αναλυτικά τα είδη των υλικών και τις ποσότητες του καθενός από αυτά που παραδίδονταν στους αρωματοποιούς.
Οι σαφέστερες αναφορές στην διαδικασία αυτή προέρχονται από το αρχείο του ανακτόρου της Πύλου, το οποίο μας αποζημιώνει με τον τρόπο αυτό για την έλλειψη αναφορών σε προμήθειες λαδιού, αρωματικών φυτών και άλλων ουσιών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στην παρασκευή των αρωματικών ελαίων. Έτσι, από το ανάκτορο αυτό διαθέτουμε τέσσερις συνολικά πινακίδες που καταγράφουν την παράδοση διαφόρων υλικών σε αρωματοποιούς, οι οποίοι αναφέρονται με το προσωπικό τους όνομα και προσδιορίζονται με την ονομασία του επαγγέλματός τους ως a-re-pa-zo-o
Την πληρέστερη περιγραφή της διαδικασίας αυτής την συναντούμε στην πινακίδα Un 267.66 Στην πινακίδα αυτή καταγράφεται η παράδοση διαφόρων υλικών που χαρακτηρίζονται ως tu-we-a, /thuea/ (θύεα) από τον ανακτορικό υπάλληλο a-ko-so-ta, /Alxoita/ στον αρωματοποιό tu-we-ta, /Thuesta/ (Θυέστᾱ), με σκοπό να παρασκευάσει με αυτά αρωματική αλοιφή (a-repa-te, /aleiphatei/ ἀλειφάτει/). Ο τρόπος με τον οποίο θα παραγόταν η αλοιφή δηλώνεται με τη μετοχή ze-so-me-no, /zesomenoi/ (ζεσ(σ)ομένῳ), δηλαδή με βρασμό [<ζέω]. Ανάμεσα στα υλικά που παραδίδονται συναντούμε κορίανδρο (kori-a2-da-na), κύπερον (ku-pa-ro2) και μέλι (ΜΕ, ), υλικά που, εισάγονταν για τον σκοπό αυτό και στην Κνωσό, καθώς επίσης κρασί (VIN), μαλλί (LANA) και δύο αδιευκρίνιστα προϊόντα που δηλώνονται με το σύμπλεγμα KAPO.
Όπως παρατηρεί ο J.T. Killen, ο ανακτορικός υπάλληλος a-ko-so-ta που παραδίδει τα υλικά στον αρωματοποιό tu-we-ta, φαίνεται πως κατέχει μια υψηλή θέση στη βιοτεχνία παραγωγής αρωματικών ελαίων και γενικότερα στη διοίκηση του ανακτόρου της Πύλου. Αποτελεί μάλιστα έναν από τους τέσσερεις συλλογείς (a-ke-o, a-ko-so-ta, a-pi-me-de, we-da-ne-u), σημαντικά δηλαδή πρόσωπα της αριστοκρατίας, οι οποίοι αναφέρονται ονομαστικά στις πινακίδες Cn του ανακτόρου να έχουν στην κατοχή τους μεγάλα κοπάδια προβάτων, ενώ είναι πιθανό να πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο που εμπλέκεται σε διάφορα γραφειοκρατικά καθήκοντα στις πινακίδες Pn 30 και Eq 213.
Η αναφορά του ονόματος ενός δεύτερου αρωματοποιού (pi-ra-jo a-re-pa-zo-ο, /Phylaios aleiphadzohos/) στην επικεφαλίδα της επόμενης πινακίδας (Un 249) κάνει φανερό ότι και εδώ τα υλικά που καταγράφονται στις σειρές που ακολουθούν προορίζονται για την παρασκευή αρωματικών ελαίων (κύπερον, μαλλί, KAPO). Το ενδεχόμενο αυτό ενισχύεται από το γεγονός ότι όλα τους αναφέρονται και στην Un 267. Ωστόσο, ιδιαίτερη σημασία στην πινακίδα αυτή έχει ο χαρακτηρισμός του αρωματοποιού ως po-ti-ni-ja-we-jo, /potniaweyos/, όρος που αποδίδεται περιφραστικά ως εντεταλμένος στην υπηρεσία της Πότνιας, σχετίζοντάς τον με τον τρόπο αυτό με την σφαίρα της λατρείας.
Η εμφάνιση μερικών από τα υλικά που συναντήσαμε ως τώρα (KAPO, μαλλί, κορίανδρο, μέλι) σε δύο ακόμα πινακίδες από την Πύλο (An 616 recto και Un 592), αυτή τη φορά μαζί με σύκα (ΝΙ), κάνει πιθανό το ενδεχόμενο να πρόκειται για ακόμη δύο έγγραφα που καταγράφουν, μεταξύ άλλων, συστατικά για την παρασκευή αρωματικών ελαίων.
Απόδοση του μετασκευασμένου προϊόντος στο ανάκτορο
Το επόμενο στάδιο στη λειτουργία της βιοτεχνίας των αρωματικών ελαίων στα μυκηναϊκά ανάκτορα ήταν η απόδοση του έτοιμου πλέον προϊόντος από τους αρωματοποιούς πίσω στο ανάκτορο. Την διαδικασία αυτή, σύμφωνα με τον J.T. Killen, καταγράφει η πινακίδα PY Fr 1184 από το ανάκτορο της Πύλου.
Σύμφωνα με την μαρτυρία της πινακίδας, ο αρωματοποιός ko-ka-ro, το όνομα του οποίου συναντούμε πάλι στην ΡΥ Fg 374 συνοδευόμενο από τον προσδιορισμό a-re-pa-zo-o, παραδίδει (a-pe-do-ke, στον αρωματοποιό e-u-me-de, τον οποίο επίσης συναντούμε ξανά ως a-repa-zo-o στις ΡΥ Ea 812 και ΡΥ Ea 820, 38 αμφορείς που περιέχουν 18 μονάδες ελαίου (e-ra3-wo). Το λάδι αυτό θα πρέπει να είχε ήδη υποστεί επεξεργασία, καθώς το ιδεόγραμμά του (OLE) παρουσιάζεται ως σύμπλεγμα με το συλλαβόγραμμα we, το οποίο, όπως είδαμε, αντικαθιστά πιθανότατα ακροφωνικά τη λέξη we-jare- pe, /Fεh-aleiphes/ (= έλαιο για επάλειψη).
Όπως παρατηρεί ο J.T. Killen, το γεγονός ότι ο αρωματοποιός e-u-me-de εμφανίζεται σε άλλες πινακίδες να κατέχει σημαντικές εκτάσεις γης, παραχωρημένες σε αυτόν από το ανάκτορο, γαίες που περιγράφονται ως ko-to-na, /ktoina/ (πρβ. αρχ. ελλ. κτοῖνα = τεμάχιο γης) 101 στις Εa 812 και 820 και o-na-to/onaton/ 102 στην Εa 820, δηλώνει ότι πρόκειται για έναν υψηλόβαθμο υπάλληλο της γραφειοκρατικής διοίκησης που δρούσε για λογαριασμό του ανακτόρου, όντας ίσως υπεύθυνος όλης της βιοτεχνίας αρωματικών ελαίων. Παράλληλα, μια ξεχωριστή κοινωνική θέση φαίνεται, σύμφωνα με τον J.T. Killen, πως είχαν και οι ίδιοι οι αρωματοποιοί, κρίνοντας από τη μεγάλη ποσότητα αλευριού και σύκων που παραλαμβάνει ο ko-ka-ro από το ανάκτορο, η οποία και καταχωρείται στην πινακίδα Fg 374.103
Ιδιαίτερη σημασία στην πινακίδα Fr 1184 έχει η αναφορά της λέξης ka-ra-rewe, /khlarēwes/ που, σύμφωνα με τους M. Ventris και J. Chadwick, αποτελεί τον πληθυντικό του ουσιαστικού χλαρεύς, το οποίο απαντά στην αρχαία ελληνική γραμματεία και ερμηνεύεται ως αγγείο για λάδι. Ουσιαστικά, πρόκειται για την μυκηναϊκή ονομασία του μεγάλου μεταφορικού ψευδόστομου αμφορέα, καθώς το ιδεόγραμμα του ιδιότυπου αυτού αγγείου εμφανίζεται σε δύο πινακίδες από το αρχείο του ανακτόρου της Κνωσού συνοδευόμενο τη μία φορά από τη λέξη ka-ra-re-we στην πλήρη της μορφή και την άλλη από την συντομογραφία της, με το συλλαβόγραμμα ka να χρησιμοποιείται ακροφωνικά ως ιδεόγραμμα.
Η πινακίδα, ωστόσο, PY Fr 1184 είναι, πιστεύουμε, σημαντική και για έναν ακόμη λόγο: εάν όντως το OLE+WE έλαιο που καταγράφεται σε αυτή αποτελεί μια εναλλακτική μορφή καταγραφής we-(j)a-re-pe ελαίου, τότε θα πρέπει με βεβαιότητα να ισχυριστούμε ότι το επίθετο /Feh-aleiphes/ αναφέρεται σε υγρό αρωματικό έλαιο παρά σε στερεά αρωματική αλοιφή. Άλλωστε και το ιδεόγραμμα που εμφανίζεται στις σχετικές καταγραφές είναι αυτό του ρέοντος ελαίου (OLE) και όχι της αρωματικής αλοιφής (AREPA). Ο λόγος δεν είναι άλλος από το γεγονός ότι οι ψευδόστομοι αμφορείς μπορούν να δεχτούν μόνο υγρά προϊόντα και είναι πρακτικά ακατάλληλοι για κάθε είδους σταθεροποιημένη ουσία. Με βάση την παρατήρηση αυτή μάλλον θα πρέπει να αποσυσχετιστεί η λέξη /we(j)arepe/ από τη λέξη /aropa/alοiphā/ (αλοιφή) και το σύμπλεγμα AREPA, /aleiphar/ (αλοιφή), η οποία όντως παραπέμπει σε στερεά ή τουλάχιστον παχύρρευστη ουσία και να προκριθεί η ερμηνεία ότι πρόκειται για έλαιο που θα χρησιμοποιηθεί για επάλειψη ή για έλαιο που έχει αρωματιστεί.
Αρωματικά έλαια αποθηκευμένα στο ανάκτορο
![]()
Η πρώτη κατηγορία αποτελείται από 4 πινακίδες, οι οποίες είναι όλες γραμμένες από τον γραφέα S 1203 Cii. Πρόκειται για τις μοναδικές πινακίδες που έγραψε ο συγκεκριμένος γραφέας, ο οποίος με τον τρόπο αυτό φαίνεται πως ήταν αρμόδιος αποκλειστικά για την τήρηση αρχείων σχετικά με τα αρωματικά έλαια που φυλάσσονταν στις αποθήκες του ανακτόρου. Η δραστηριότητά του λάμβανε ίσως χώρα στον όροφο του ανακτόρου, καθώς 3 από τις 4 πινακίδες προέρχονται από το δωμάτιο 3, ενώ η τέταρτη αποδίδεται με αβεβαιότητα στο δωμάτιο 32.Δεξιά: Ανάκτορο Πύλου, δωμάτια 23 και 24. Άποψη από ΒΔ.
Διακριτικό στοιχείο για το ότι πρόκειται για καταγραφές αποθηκευμένου ελαίου και όχι ελαίου που στέλνεται σε κάποιον προορισμό αποτελεί αφενός η μη αναγραφή κάποιου αποδέκτη και αφετέρου οι μεγάλες ποσότητες που καταγράφονται. Στην Fr 1201 μάλιστα συναντούμε τον συγκεντρωτικό όρο to-so, /toson/ 3 μαζί με μια ασυνήθιστα μεγάλη ποσότητα αρωματικού ελαίου που ξεπερνά τις 14 μονάδες.
Προσφορές θρησκευτικού χαρακτήρα
Ο μεγαλύτερος, ωστόσο, αριθμός των πινακίδων της σειράς Fr αφορά καταγραφές αρωματικών ελαίων που αποστέλλονται σε διαφόρους προορισμούς. Στις καταγραφές αυτές, εκτός από το όνομα του αποδέκτη, συναντούμε συχνά διαφόρους τοπικούς ή χρονικούς προσδιορισμούς, μαζί βέβαια με το είδος του αρωματικού ελαίου που αποστέλλεται και την ποσότητά του, η οποία, σε αντίθεση με τις προηγούμενες καταγραφές, είναι συνήθως σχετικά μικρή. Το γεγονός ότι ως αποδέκτες κατονομάζονται κυρίως διάφορες θεότητες, αλλά και άτομα ή χώροι που σχετίζονται με τη λατρεία δείχνει ότι στην πλειονότητά τους πρόκειται για προσφορές θρησκευτικού χαρακτήρα.
Προσφορές σε θεότητες
• po-se-da-o-ne, /Poseidaonei/, /Ποσειδώνι/.
Μια ποικιλία αρωματικών ελαίων (etiwe, OLE+A, pakowe etiwe OLE+PA) προορίζεται για έναν από τους σημαντικότερους θεούς του ελληνικού πανθέου, η λατρεία του οποίου ανάγεται τουλάχιστον στους μυκηναϊκούς χρόνους, όπως δείχνει η εύρεση του ονόματός του στις πινακίδες της Γραμμικής Β. Και στις τρεις περιπτώσεις το όνομα εκφέρεται με δοτική, δείχνοντας ότι αποτελεί τον αποδέκτη της προσφοράς. Σε μία μάλιστα από αυτές φαίνεται πως το έλαιο θα το παραλάβουν για λογαριασμό του θεού οι wa-na-so-i, επίσης σε δοτική, μια ομάδα δηλαδή ατόμων, πιθανότατα ιερέων. Στις υπόλοιπες δύο πινακίδες άλλοι προσδιορισμοί δείχνουν την αιτία αλλά και το χρονικό σημείο των προσφορών που καταγράφονται στην καθεμιά τους. Έτσι, στην Fr 343 γίνεται αναφορά στον χρόνο και συνάμα στην αιτία της προσφοράς του ελαίου, καθώς η λέξη re-ke-e-to-ro-te-ri-jo, /lekhestrōtērion/ θεωρείται ότι αποτελεί το όνομα μιας εορτής (πρβ. ομηρ. στορέσαι λέχος).
Το χρονικό σημείο μιας άλλης προσφοράς δηλώνεται και στην Fr 1224 με την καταγραφή pa-ki-ja-ni-jo-jo me-no, που σημαίνει στο μήνα της pa-ki-ja-na, μιας ιδιαίτερα σημαντικής ιερής τοποθεσίας στην περιοχή της Πύλου.
• po-ti-ni-ja, /Potnia/, Πότνια.
![]()
Προσφορές αρωματικών ελαίων δεχόταν και η Πότνια, μια πολύ δημοφιλής γυναικεία θεότητα των μυκηναϊκών χρόνων, το όνομα της οποίας απαντά στα αρχεία όλων των ανακτόρων, τις περισσότερες φορές συνοδευόμενο από διάφορα επίθετα. Στις πινακίδες της σειράς Fr το όνομα της θεότητας συνοδεύεται σε δύο περιπτώσεις από το επίθετο u-po-jo (Fr 1225, 1236) και σε ακόμα μία από το επίθετο a-si-wi-ja, ενώ άλλες δύο φορές εμφανίζεται μόνο του. Στις καταγραφές αυτές η Πότνια αποτελεί τρεις φορές τον αποδέκτη σφακόεντος ελαίου (Fr 1202, 1206, 1235.2) και μία φορά αρωματικής αλοιφής (Fr 1225). Στην τελευταία μάλιστα πινακίδα, με τη δοτική πληθ. της λέξης /wehanos/ (πρβ. ομηρ. εανός = χιτών), δηλώνεται ότι η αρωματική αλοιφή στέλνεται για κάποια ενδύματα, προφανώς για να τα επαλείψουν με αυτή. Ιδιαίτερη σημασία έχει και η πινακίδα Fr 1206, όπου το σφακόεν έλαιο που πρέπει να παραδοθεί από το ανάκτορο (qe-te-jo) στη θεότητα υπερβαίνει τις 5 μονάδες. Αυτή η ιδιαίτερα μεγάλη ποσότητα εξηγείται από το γεγονός ότι, βάσει του όρου to-so, /toson/, πρόκειται για συγκεντρωτική πινακίδα, στην οποία καταχωρείται το άθροισμα πολλών μικρών ποσοτήτων που θα πρέπει να ήταν καταγεγραμμένες σε διάφορες άλλες πινακίδες. Δεξιά: Ειδώλιο του -7ου αι. που βρέθηκε στον Αρχαϊκό ναό στις ανασκεφές του Ρωμανού Τριφυλίας. Η όρθια γυναικεία μορφή που κρατά στα χέρια της μικρό ζώο πιθανότατα απεικονίζει την Θεά Πότνια.
Σε μία περίπτωση (PY Fr 1236) αναφέρεται και ο τόπος προορισμού (pa-ki-ja-ni-jo a-ko-ro / pakijanios agros/), η περιοχή δηλαδή της pa-ki-ja-na, όπου πιθανότατα βρισκόταν κάποιο ιερό αφιερωμένο στην Πότνια. Σε άλλες δύο περιπτώσεις, το έλαιο που προορίζεται για την Πότνια πρόκειται να το παραλάβουν δύο ομάδες ατόμων, οι dipi-si-jo-i (Fr 1231) και οι wa-na-so-i (Fr 1235.2), όπως ακριβώς συνέβη και με το έλαιο που αποστελλόταν στον Ποσειδώνα στην Fr 1219. Πρόκειται, σύμφωνα με τον J.T. Killen, για ομάδες ιερέων, οι οποίοι δρουν ως παραλήπτες των προσφορών εξ ονόματος της θεότητας που υπηρετούν.
• ma-te-re te-i-ja, /matrei theiāi/, Μητρή Θεία.
Με τη χρήση της δοτικής ο γραφέας δηλώνει και στην περίπτωση αυτή τον αποδέκτη της προσφοράς. Είναι η «Θεία Μητέρα», για την οποία προορίζεται η ιδιαίτερα μεγάλη ποσότητα σφακόεντος ελαίου (pa-ko-we OLE+PA) που καταγράφεται στην πινακίδα, η οποία και παραδίδεται κατά/για τον «μήνα του νέου κρασιού» (me-tu-wo ne-wo, /μέθυον νέον/).
• te-o-i, /teoihi/, Θεοίς.
Ποσότητες σφακόεντος ελαίου και αρωματικής αλοιφής στέλνονται και σε κάποιους θεούς που, ωστόσο, δεν δηλώνονται ονομαστικά. Και στις περιπτώσεις αυτές το ουσιαστικό εκφέρεται με δοτική, δείχνοντας τους αποδέκτες της προσφοράς. Στην Fr 1226 δηλώνεται και ο τόπος όπου στέλνεται το έλαιο. Πρόκειται για τον ro-u-si-jo a-ko-ro, /Lousios agros/, μια περιοχή που πιθανώς βρισκόταν κάπου κοντά στην πόλη ro-u-so, /Lousos/,21 μιας εκ των εννέα πόλεων της εδώθεν περιφερείας (Hither Province) του ανακτόρου της Πύλου.
• ti-ri-se-ro-e , /Tris(h)ēro(h)ei/, /Τρισ-(h)ήρως/.
Μια μικρή ποσότητα ροδόεντος ελαίου στέλνεται στον αποκαλούμενο «τρεις φορές ήρωα». Όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, το όνομά του εμφανίζεται σε δοτική, δηλώνοντας τον αποδέκτη της προσφοράς. Πρόκειται για μια θεότητα που απαντά μόνο στην Πύλο.
• wa-na-ka-te, /wanaktei/, /Fάνακτι/.
Ανάμεσα στους αποδέκτες των αρωματικών ελαίων της Πύλου είναι και το όνομα του άνακτα.24 Η εμφάνιση του ονόματος αυτού στις πινακίδες, τόσο σε θρησκευτικά όσο και σε κοσμικά συμφραζόμενα, έχει προκαλέσει σύγχυση για το αν πρόκειται για θεότητα ή για φυσικό πρόσωπο που αντιστοιχεί στο υψηλότερο τη τάξη μέλος της μυκηναϊκής αριστοκρατίας. Στις συγκεκριμένες πινακίδες ο άνακτας συσχετίζεται με δύο ομάδες ατόμων, τους di-pisi- jo-i (Fr 1220.2) και τους wa-na-so-i (Fr 1227, 1235.1), οι οποίοι λαμβάνουν ποσότητες σφακόεντος ελαίου για λογαριασμό του. Όπως είδαμε, ο J.T. Killen θεωρεί ότι πρόκειται πιθανότατα για θρησκευτικούς λειτουργούς, ιερείς δηλαδή που δρουν ως μεσάζοντες μεταξύ του ανακτόρου και της θεότητας. Οι ίδιοι άλλωστε υπηρετούν την Πότνια και τον Ποσειδώνα στις Fr 1231, 1235.1 και Fr 1219 αντίστοιχα. Κατά συνέπεια, θα μπορούσε στη συγκεκριμένη περίπτωση να πρόκειται για θεότητα (πρβ. ομηρ. Διί άνακτι). Η υπόθεση αυτή δείχνει αρκετά πειστική, δεν αποτελεί όμως, κατά τη γνώμη μας, αποφασιστικό κριτήριο για την ανθρώπινη ή θεϊκή υπόσταση του άνακτα, καθώς οι σχέσεις του μυκηναίου ηγεμόνα με την λατρεία φαίνεται πως ήταν πολύ στενές.
Σε μια περίπτωση (Fr 1215), το έλαιο που στέλνεται στον άνακτα προσδιορίζεται με το επίθετο wa-na-se-wi-jo, /wanassēwion/FανασσήFιον/, το οποίο, σύμφωνα με τον J.T. Killen, δηλώνει μια ιδιότητα του ελαίου ή τον χαρακτήρα της προσφοράς. Αντίστοιχη λειτουργία πρέπει να είχαν και τα επίθετα wa-na-se-wi-ja, /wanassēwia/, /FανασσηFία/ και di-pi-si-je-wi-jo στις PY Fr 1221 και PY Fr 1218 αντίστοιχα.
• e-qo-me-ne.
Πρόκειται για ανθρωπωνύμιο ή θεωνύμιο που πιθανότατα λήγει σε - μένης. Στην πλήρη του μορφή το συναντούμε στην Fr 1338, ενώ είναι πιθανό ότι και τα αποσπασματικά σωζόμενα e-qo-[ και e[, στις Fr 1240 και 1245 αντίστοιχα, αποτελούν μέρη της ίδιας λέξης. Και στις τρεις περιπτώσεις ο eqo-me-ne σχετίζεται με τους di-pi-si-jo-i (στην Fr 1240 το όνομα απαντά στην δοτική ενικού και προφανώς πρόκειται για έναν από αυτούς), στους οποίους και στέλνεται το έλαιο για λογαριασμό του. Αν οι di-pi-si-jo-i είναι πράγματι ιερείς, κάτι που είναι αρκετά πιθανό, ίσως πρόκειται και στην περίπτωση αυτή για άλλη μια θεότητα του μυκηναϊκού πανθέου.
• e-re-de.
Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι πρόκειται για τοπωνύμιο με το πρόσφυμα -de. Η αναφορά όμως των wa-na-so-i κάνει επίσης πιθανό το ενδεχόμενο να πρόκειται για κάποια θεότητα ή για πρόσωπο που σχετίζεται με τη λατρεία.
Προσφορές σε θρησκευτικό προσωπικό
• wa-na-so-i.
Όπως είδαμε, οι wa-na-so-i αποτελούν κατά την ευρύτερα αποδεκτή άποψη μια ομάδα ατόμων,32 ίσως ιερέων που, σύμφωνα με την άποψη πολλών, λειτουργούν ως μεσάζοντες μεταξύ του ανακτόρου και της θεότητας. Ήδη τους συναντήσαμε ως αποδέκτες αρωματικών ελαίων για λογαριασμό του Ποσειδώνα (Fr 1219), της Πότνιας (Fr 1235), του άνακτα (Fr 1227, 1235) και του e-re-de (Fr 1228). Τη φορά όμως αυτή το αρωματικό έλαιο προορίζεται για τους ίδιους, ίσως για προσωπική τους χρήση. Στην Fr 1222 καταγράφεται μάλιστα και το χρονικό σημείο αλλά και η αιτία της προσφοράς, καθώς η λέξη to-no-e-ke-te-ri-jo /thorno-(h)elktērion/ πιστεύεται πως αντιστοιχεί στο όνομα μιας σημαντικής εορτής.
• di-pi-si-jo-i.
Πρόκειται για την ίδια ομάδα ατόμων, κατά πολλούς τους λειτουργούς της λατρείας, τους οποίους συναντήσαμε ως αποδέκτες αρωματικών ελαίων για λογαριασμό της Πότνιας (Fr 1231), του άνακτα (Fr 1220) και του e-qome- ne (Fr 1338, 1240;, 1245;). Στην συγκεκριμένη όμως περίπτωση αυτοί δεν ενεργούν ως μεσάζοντες μεταξύ του ανακτόρου και της θεότητας, αλλά αποτελούν οι ίδιοι τον αποδέκτη της προσφοράς, η οποία γίνεται κατά ή για τον μήνα po-ro-wi-to, όπως πιθανώς ερμηνεύεται η αντίστοιχη λέξη που είναι γραμμένη στην πινακίδα.
• a-pi-qo-ro-i, /amphiqwoloihi/, αμφιπόλοι.
Όπως στις περιπτώσεις των wa-na(o)-so-i και των di-pi-si-jo-i, έτσι και εδώ φαίνεται πως πρόκειται για θρησκευτικό προσωπικό. Η λέξη απαντά και σε άλλες πινακίδες της Πύλου (PY Aa 804, Ad 690), όπου προσδιορίζει υπηρέτριες του ανακτόρου, καθώς και σε πινακίδα της Θήβας (TH Of 34), στην οποία καταγράφεται η παράδοση μαλλιού σε εργάτριες της βιοτεχνίας κατασκευής υφασμάτων του ανακτόρου.
• pa-ki-ja-ni-jo-i.
Στην περίπτωση αυτή πρόκειται για τη δοτική πληθυντικού του εθνικού επιθέτου pa-ki-ja-ni-jo, /pakijanios/, η οποία δηλώνει ότι το σφακόεν έλαιο που στέλνεται από το ανάκτορο προορίζεται για τους ανθρώπους της /Pakijana/. Με τον όρο αυτό θα μπορούσαν να δηλώνονται οι μετέχοντες μιας λατρευτικής πράξης στο ιερό της /Pakijana/ ή, το πιο πιθανό, το θρησκευτικό προσωπικό που υπηρετούσε στο ιερό, με μια ανάλογη δηλαδή χρήση με τα επίθετα wa-na(o)-so-i, di-pi-si-jo-i και ίσως a-pi-qo-ro-i.
Προσφορές σε τόπους λατρείας
• pa-ki-ja-na-de, /pakijanasde/, Σφαγιάναν-δε.
Διάφοροι τύποι αρωματικών ελαίων στέλνονται στη θέση pa-ki-ja-na, όπως δηλώνει το πρόσφυμα -de στο τέλος του τοπωνυμίου. Η pa-ki-jana πιστεύεται ότι βρισκόταν κάπου κοντά στο ανάκτορο και αποτελούσε ένα από τα εννέα σημαντικότερα κέντρα της εδώθεν περιφερείας (Hither Province) της επικράτειας της Πύλου. Στην περιοχή αυτή τοποθετείται ένα μείζονος σημασίας ιερό. Σε μια μάλιστα περίπτωση δηλώνεται ο χρόνος αλλά και ο σκοπός της αποστολής του ελαίου, η εορτή δηλαδή re-ke-to-ro-te-ri-jo, /lekhestrotērion/, την οποία συναντήσαμε και στην Fr 343, όπου καταγραφόταν μια προσφορά αρωματικού ελαίου στον Ποσειδώνα.
• di-wi-jo-de, /Diwion-de/.
Το αρωματικό έλαιο που καταγράφεται στην πινακίδα αυτή προορίζεται για το «ιερό του Διός», όπως δείχνει το πρόσφυμα -de στο τέλος του πρώτου συνθετικού di-wi-jo που αναφέρεται στο ιερό.
• ti-no-de.
Το αρωματικό έλαιο που καταγράφεται στην πινακίδα αυτή στέλνεται από το ανάκτορο πιθανότατα στη θέση ti-no, ένα τοπωνύμιο γνωστό και από άλλες πινακίδες του ανακτόρου της Πύλου. Δεν είναι σαφές αν η προσφορά προορίζεται για κάποιο ιερό στη θέση αυτή ή στέλνεται από το ανάκτορο σε ορισμένους ανθρώπους ή γενικότερα στον τοπικό πληθυσμό.
• me-ki-to-de.
Στην πινακίδα αυτή καταγράφεται πιθανότατα η αποστολή αρωματικού ελαίου σε κάποια άλλη θέση που ονομάζεται me-ki-to. Και στην περίπτωση αυτή δεν γνωρίζουμε αν ο αποδέκτης της προσφοράς σχετίζεται με τη λατρεία ή όχι.
Οι υπόλοιπες πινακίδες σώζονται σε πολύ αποσπασματική κατάσταση για να δώσουν σαφή στοιχεία σχετικά με τους αποδέκτες των προσφορών των αρωματικών ελαίων. Έτσι, στην Fr 1209 δεν είναι ξεκάθαρο αν αναφέρεται το χρονικό σημείο της προσφοράς (pa-ki-ja-ni-jo-jo me-no), ο προορισμός της (pa-ki-ja-na-de) ή οι άνθρωποι που σχετίζονται με τη λατρεία εκεί (pa-ki-ja-ni-jo-i), είτε αυτοί αποτελούν λατρευτικό προσωπικό είτε απλούς μετέχοντες στα δρώμενα. Ομοίως, στην πινακίδα Fr 1234 δεν είναι σαφές αν αναγράφεται wanaka, wanasoi ή wanasewijo(ja).
Ενδιαφέρουσα είναι η Fr 1241, η οποία καταγράφει την οφειλή του ανακτόρου προς κάποιον αποδέκτη (qe-te-jo), καθώς και οι Fr 1207, 1238 και πιθανώς η 1194, οι οποίες φαίνεται ότι περιλαμβάνουν τον συγκεντρωτικό όρο to-so-de και συνεπώς καταγράφουν τη συνολική ποσότητα που αποστέλλεται προς κάποιον συγκεκριμένο προορισμό. Τέλος, στην Fr 1242 αναγράφεται ολογράφως για άλλη μία φορά η μυκηναϊκή λέξη για το έλαιο, e-ra3-wo, /elaiwon/.
Πρακτικές επάλειψης, ραντισμού και σπονδής
Τρεις προσδιορισμοί του ελαίου που απαντούν στις πινακίδες της Πύλου και της Κνωσού αναφέρονται στους τρόπους με τους οποίους το προϊόν αυτό επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί στο πλαίσιο του θρησκευτικού τελετουργικού, μαρτυρώντας πιθανότατα πρακτικές επάλειψης, ραντισμού και σπονδών. Πρόκειται για τις λέξεις we-(j)a-re-pe, e-pi-ko-wa και po-ro-ko-wa.
Πρακτικές επάλειψης
Η σημαντικότερη ένδειξη για τη χρήση του αρωματικού ελαίου στην πρακτική της επάλειψης βρίσκεται στην ερμηνεία του όρου we-a-re-pe, /Feh-aleiphes/ και της εναλλακτικής μορφής του (we-ja-re-pe) που απαντά στις πινακίδες Fr 1215, 1218 και 1225 της Πύλου. Πρόκειται για επίθετο που έχει την ίδια ρίζα με τη λέξη a-ropa, /aloipha/ και δηλώνει πιθανότατα ότι το έλαιο προοριζόταν για επάλειψη (πρβ. διηλιφής).
Στις πινακίδες της Πύλου η λέξη συνοδεύεται συνήθως από το σύμπλεγμα OLE+A, γεγονός που οδήγησε τους M. Ventris και J. Chadwick στο συμπέρασμα ότι με τον όρο αυτό περιγράφεται κάποιο είδος αλοιφής. Φαίνεται όμως ότι για επάλειψη χρησιμοποιούταν και ρέον αρωματικό έλαιο. Το συμπέρασμα αυτό βασίζεται στην παρατήρηση ότι η εναλλακτική μορφή γραφής της λέξης we-(j)a-repe, με τη χρήση δηλαδή του ιδεογράμματος του ελαίου σε συνδυασμό με την πρώτη συλλαβή της λέξης (OLE+WE), η οποία απαντά στην πινακίδα Fr 1184, επίσης από την Πύλο, συνοδεύεται από τη λέξη για τον ψευδόστομο αμφορέα. Η πινακίδα καταγράφει δηλαδή έναν αριθμό τέτοιων αγγείων γεμάτων με το υλικό αυτό και, καθώς οι ψευδόστομοι αμφορείς μπορούν να δεχτούν μόνο υγρά προϊόντα, όντας πρακτικά ακατάλληλοι για κάθε είδους σταθεροποιημένη ουσία, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το σύμπλεγμα OLE+WE αντιστοιχεί σε ρευστό αρωματικό έλαιο που επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί για επάλειψη. Ενισχυτικό της άποψης αυτής είναι το γεγονός ότι το ιδεόγραμμα που εμφανίζεται στις σχετικές καταγραφές είναι αυτό του ρέοντος ελαίου (OLE) και όχι της στερεάς αρωματικής αλοιφής (AREPA).
Πρακτικές ραντισμού ή σπονδής
Αντίστοιχη περίπτωση αποτελεί, σύμφωνα με τη άποψη των M. Ventris και J. Chadwick, και η συνύπαρξη του ιδεογράμματος του ελαίου με το συλλαβόγραμμα po στην πινακίδα Fr 1201 της Πύλου (OLE po). Οι δύο πρωτοπόροι πιστεύουν δηλαδή ότι το po χρησιμοποιείται εδώ ακροφωνικά στη θέση της λέξης po-ro-ko-wa,/prokhowa/ και, συνεπώς, ότι στην περίπτωση αυτή έχουμε έλαιο που προορίζεται για έκχυση, δηλαδή σπονδή. Η ερμηνεία αυτή δεν μπορεί να αποκλειστεί, είναι όμως εξίσου πιθανή με εκείνη που θεωρεί ότι το po αποτελεί την πρώτη συλλαβή της λέξης po-ni-ki-jo, /phoinikion/ που χρησιμοποιείται εδώ ακροφωνικά για να δηλώσει έλαιο επεξεργασμένο με φοινίκιο.
Χορηγίες σε συμπόσια
Οι αρωματικές αλοιφές (AREPA) του ανακτόρου της Πύλου εμφανίζονται και σε τρεις μεγάλες σελιδόσχημες πινακίδες (Un 6, 718 και 853) από το αρχείο του ανακτόρου. Στις πινακίδες αυτές καταγράφεται ένα σύνολο από βοοειδή, αιγοπρόβατα, χοίρους, κρασί, σιτάρι, τυρί, υφάσματα, μαλλί, καθώς και κάποια προϊόντα που δηλώνονται με ιδεογράμματα, τα οποία πιθανότατα αντιστοιχούν σε ένα είδος υφάσματος, ένα δέρμα προβάτου και ένα είδος ενδύματος αντίστοιχα. Σύμφωνα με την κοινώς αποδεκτή ερμηνεία, τα ζώα προορίζονταν για να σφαγούν και να καταναλωθούν στη συνέχεια μαζί με τα υπόλοιπα αγαθά σε ένα ή περισσότερα συμπόσια που είχαν οργανωθεί κυρίως προς τιμήν του Ποσειδώνα, το όνομα του οποίου αναφέρεται στην κεφαλίδα και των τριών πινακίδων, και δευτερευόντως της γυναικείας θεότητας pe-re-.
Μαζί με τα αγαθά αυτά εμφανίζονται και τα αρωματικά έλαια με τη μορφή του συμπλέγματος AREPA, το οποίο δημιουργείται από την ιδεογραφική χρήση των συλλαβογραμμάτων a, re και pa για να δηλώσει τη λέξη /aleiphar/ (ομηρικό ἄλειφαρ = αρωματική αλοιφή).
Προσφορά δώρων
Ο χαρακτηρισμός μιας ποσότητας ελαίου ως ke-se-ni-wi-jo, /xenFion/, ξένιον (δώρο φιλοξενίας), στη δεύτερη καταγραφή της πινακίδας Fr 1231 από την Πύλο τοποθετεί το προϊόν αυτό στο πλαίσιο της επίσημης ανταλλαγής δώρων με τη συμμετοχή και των ανακτόρων. Σύμφωνα με τον J.T. Killen, το γεγονός ότι στην πρώτη σειρά της πινακίδας καταγράφονται προσφορές αρωματικού ελαίου με τελικό αποδέκτη την Πότνια υποδηλώνει ότι το ke-se-ni-wi-jo έλαιο της δεύτερης σειράς αποτελεί δώρο που μάλλον δίνεται από κάποιους ξένους επισκέπτες παρά προορίζεται γι’ αυτούς.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΦΑΠΠΑΣ: Τα αρωματικά έλαια και οι πρακτικές χρήσης τους στη Μυκηναϊκή Ελλάδα και την Ανατολική Μεσόγειο (14ος‐13ος αι. π.Χ.)
